دکتر ناصر علیزاده وبسایت رسمی دکتر ناصر علیزاده
جای تعجب نیست که مجموعه بازار تاریخی تبریز، قلب تپنده این شهر، یکی از بزرگترین بازارهای مسقف جهان و اولین بازار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو باشد.
تبریز که در شمال غربی ایران واقع شده، به دلیل موقعیت ممتاز جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم، در طول قرنهای گذشته همواره یکی از مهمترین مراکز تجارت و بازرگانی آسیای غربی به شمار میرفته است. ازاینرو جای تعجب نیست که مجموعه بازار تاریخی تبریز، قلب تپنده این شهر، یکی از بزرگترین بازارهای مسقف جهان و اولین بازار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو باشد.
مجموعه بازار تاریخی تبریز
مجموعه بازار تاریخی تبریز در مردادماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. بازار تبریز از بزرگترین بازارهای سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی است. این بازار در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله با خاک یکسان شد اما طولی نکشید که معماران زبردست آن را بازسازی کردند و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است. بازار تبریز که در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است، با طولی معادل یک کیلومتر یکی از بزرگترین مجموعههای به هم پیوسته و مسقف دنیاست.
طاقها و گنبدهایی با کاربندیهای زیبا و ارتفاع بلند، سازههای آجری به هم پیوسته، آرایش مغازهها، کثرت تیمچهها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفتهاند، این بازار را بهعنوان نمونهای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشتهاند.
موقعیت جغرافیایی بازار
همان طور که بازار در بسیاری ازشهرهای ایران در بخشی از بافت مسکونی شهر قرارداشته و مکانی است که میتواند گسترش شهر را نیز به همراه داشته باشد، مرکزیت شهر را نیز میتوان به این مکان اتلاق کرد. در تبریز نیز این امر مستثنی نبوده و بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده شمالی-جنوبی و شرقی- غربی تشکیل شده است. مهمترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است. شبکه بازار تبریز به مثابه قلب شهر است و نقش عمدهای در بافت شهر دارد.این بازار از سمت شرق به عالیقاپو (مجموعهٔ کاخهای ولیعهدنشین)، از سمت غرب به مسجد جامع محدودشده و از شمال، بخشهایی از شمال رودخانهٔ مهرانرود را شامل میشود و این دو بخش بهوسیلهٔ پلهای چوبی که در امتداد راسته بازار قرار دارند، به هم متصل میشوند. نخستین نقشه از بازار تبریز در سال ۱۳۲۷هجری، در بخشی از نقشهٔ دارالسلطنهٔ تبریز و به دست اسدالله خان مراغهای ترسیم شدهاست. طرح این بازار در بخش شمال شرقی نقشهٔ مذکور رسم شده و اکثر مکانهای مهم آن نظیر تیمچهها و کاروانسراها در این نقشه نامگذاری شدهاند. عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آنها پنج تا شش متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران کوتاهتر است.
تاریخچه بازار
بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابنبطوطه، مارکوپولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کردهاند. شاردن فرانسوی آن را عالیترین بازارهای آسیا دانسته و با اظهار شگفتی از گنبدهای زیبا و طاقهای دیدنی، بازار هشت گوش و وسیع قیصریه را زیباترین بخش بازار عنوان کرده است”. ابنبطوطه ” سیاح مشهور که در سال ۷۳۱ ه . ق . وارد تبریز شده” میگوید : « بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیادیدهام … من به بازار جواهریان رفتم، بس که از انواع جواهرات دیدم چشمم خیره گشت»”. تاورنیه نیز در سال ۱۰۴۶ ه . ق . از بازار تبریز دیدن کرده و آن را ستوده است .
“حمدالله مستوفی” مورخ و جغرافیدان معروف قرن هشتم، ضمن تعریف خوبی و فراوانی غلات و میوههای تبریز و اشاره به مزیت پارهای از انواع مخصوص گلابی ، سیب ، زردآلو و انگور آن، مردم این شهر را اعم از فقیر و غنی اهل کسب و دادوستد معرفی کرده و یادآور شده که در آن دیار متمول بسیار است». در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهدنشین و دارالسلطنه گردید، سراها و تیمچهها و بازارهای عالی تازهای احداث شد.
هوتم شیندلر در سال ۱۳۲۸ خورشیدی دربارهٔ تبریز و بازارهای آن چنین مینویسد:
شهر بسیار گسترده است و احتمالاً از این بابت بر تهران برتری دارد. بازارهای آن بسیار زیبا و بزرگتر از بازارهای تهران است. تبریز صرفنظر از معاملات مالی و وسیلهٔ پرداخت که از این جهت تهران بر آن تفوق دارد، مرکز واقعی بازرگانی ایران است. با این که در منتهیالیه شمال غربی کشور قرار گرفته است، تقریباً در سراسر ایران نفوذ دارد.
ژان یونیر جهانگرد فرانسوی در این رابطه مینویسد:
زمانی تبریز نسبت به تهران یک شهر متجدد بهشمار میآمد. البته این امر طبیعی است چون اولین پایتخت دوران صفوی که شاه عباس آنجا را انتخاب کرد، شهر اردبیل در آذربایجان بوده و شهر تبریز به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود که در ارتباط با مرز عثمانی قرار داشت، مورد حملات مدام این دولت نیز قرار میگرفت. ولی به دلیل نزدیکی این منطقه و قرارگیری روی جادهی ابریشم ارتباط بیشتری با دولت عثمانی و بازرگانی با اروپا را به عهده داشت. از این رو بازارها نقش عمدهای را در موقعیت تجاری و بازرگانی شهر برقرار میکردند. به همین دلیل در چنین شرایطی «دوکا»، «ونیز»، «لیور» و «روبل» واحد پول کشورهای مختلف جهان در بازار تبریز مثل پول ایران رایج بود.
قدیمیترین نقشه تبریز مربوط به سال ۹۴۰ هجری قمری است که توسط مطراقچی ترسیم شده و در موزهای در ترکیه نگهداری میشود:
بازار تیمچه امیر یکی از شاهکارهای جالب معماری و باشکوهترین تیمچههای بازار تبریز بهحساب میآید. بانی تیمچه امیر، میرزا محمدخان امیرنظام زنگنه است که در ۱۲۶۰ ه.ق درگذشت. معمار معروف آن صمد معمار بوده که داستان زندگی او در بین معماران تبریز زبانزد است. وی در اواخر عمر با فقر روزگار گذرانید و با فقر زندگی را بدرود گفت.
تیمچه حاج صفرعلی، بنایی است معظم که بانی آن حاج صفرعلی خوئی بازرگان معروف معاصر فتحعلی شاه قاجار بود. تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخشهای بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی تاجر سرشناس دوره ناصرالدینشاه در سال ۱۳۰۵ آن را ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت در این تیمچه، به نام مظفریه نامگذاری کرد.
با توجه به اینکه هر بنای نوبنیادی در تبریز اگر موردتوجه ولیعهد وقت قرار میگرفت بایستی آن را به ولیعهد پیشکش میکردند، این بازرگان کاردان نیز بنا را به نام « مظفرالدین میرزا مظفریه » نامید که مورد تحسین ولیعهد قرار گرفت و از تصاحب و تملک آن خودداری کرد. در حال حاضر « تیمچه مظفریه » که یکی از مراکز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران است، شهرتی جهانی دارد. این تیمچه دو طبقه دارد که هر طبقه آن بیستوشش حجره فرشفروشی را در خود جایداده است. بازار صفی به نام شاه صفی فرزند شاهعباس بزرگ صفوی نامگذاری شده است.
کاروانسرای حاج سیدحسین میانه، توسط یکی از بازرگانان معروف به نام حاج سیدحسین الحسینی بنا شده است. حاج میرزا ابوالحسن از وابستگان دربار، بازار و سرا و تیمچه میرزا ابوالحسن را احداث نموده است. تیمچه و سرای میرزا مهدی از آثار میرزا سیدمهدی قاضی طباطبائی جد خاندان قاضی طباطبائی در مجموعهٔ بازار تبریز است. تیمچهٔ سرای میرزا شفیع توسط یکی از بزرگان شهر مربوط به دربار قاجار بنا شده است.
مرمت بازار
بازسازی و مرمت مجموعه بازار تبریز، بهاحتمالقوی همزمان با بنای باروی شهر به همت نجف قلی خان بیگلربیگی از سال ۱۱۹۴ هجری آغاز شدهاست.
اجزا و معماری بنای بازار
تیمچهها
تیمچهها به فضاها و مناطقی گفته میشود که سقف آنها بهصورت گنبدی و آجرکاری و با سبک تاریخی خاص ساختهشدهاند. تیمچهها دارای درهای ورودی بزرگ و محکمی هستند که روزها باز و شبها و ایام تعطیلی بسته میشوند. هر تیمچه نگهبانانی دارد که آنها را «اوداباشی» (سرایدار) گویند. تیمچهها از نظر کاربری به چهار قسمت تقسیمشده است. فضای عمومی تیمچه که محل انبار و انبوهی کالاها است، زیرزمین که مخصوص انبار کردن و حفظ و نگهداری کالا است، اتاق حجره همکف تیمچه که محل دادوستد و رتقوفتق امور اقتصادی و اجتماعی است. طبقه بالای هر تیمچه که مخصوص استراحت و بیتوته شبانه در ایام قدیم بود و بازرگان غیر تبریزی در طبقه دوم حجره، شبها استراحت میکردند.
تیمچه میرزا شفیع
مجموعه میرزا شفیع شامل سه بخش مستقلِ سرا، دالان و همین تیمچه است که پیوند محکمی بین ساختار آنها و ترکیب فضاهای ارتباطی بههم پیوسته برقرار است. استقرار سه الگوی فضایی متنوع و مرتبط با یکدیگر در مجموعه میرزا شفیع، نشان از آن دارد که براساس طرحی از پیش تعیین شده و با تفکر اصولی و هدفمند طراح، شکل گرفته است.
این تیمچه براساس ترکیب منظم و کاملاً هندسی و ساختار متقارن مبتنی بر محورهای ارتباطی تشکیل شده که آمیزهای از تقارن محوری و مرکزی است. تفاوت عمده این بَنا با تیمچههای دیگر، ساختار کشیده و محوری غالب آن است، بدین معنی که برخلاف معمول، ساختار تیمچه تنها از ترکیب مرکزی برخوردار نیست و محور طولی تیمچه نقش اساسی در کالبد کلی بنا دارد و به عبارت دیگر میتوان آن را تلفیقی از ساختار الگوهای تیمچه و دالان دانست. قاعده تیمچه مستطیل کشیده با گوشههای پخ(بریده) شبیه کشکولی است که در محل تلاقی با محورهای ارتباطی متحول شده است. گسترش ساختار تیمچه به گونهای است که فضای آن در دو نقطه مرکزیت یافته است. یکبار در محل تلاقی محور طولی تیمچه و سرای میرزا شفیع، و بار دیگر در محل تلاقی محور طولی تیمچه و دالان میرزا شفیع.
قاعده تیمچه در محل تلاقی تغییر یافته و به واسطه فضاهای جانبی باقاعده نیم، گشادتر شده است و درنهایت یک کشکولی کوچک عمود بر قاعده اصلی تیمچه را تشکیل داده است.
تیمچه مظفریه
ساختار معماری و هندسه کشیده تیمچه مظفریه در راستای شمالی-جنوبی آن را به الگوی دالان شبیه کرده است. سردرِ ورودی تیمچه مظفریه در محل تلاقی با راسته بازار قیزبسدی دارای طاق آجری در حد یک طبقه است که در لچکی با آجرکاری حصیری تزئین شده است. شکل قاعده تیمچه در حالت کلی متشکل از یک مستطیل کشیده با گوشههای پَخ است که نیم طاقهای ورودی به دو سر آن پیوند خورده است. در بدنه شرقی و غربی فضای ورودی، پلکانهای منظم و غیرمتقارن دسترسی به حجرههای فوقانی را ممکن میسازد.
قاعده منظم، هندسه کاملاً متقارن تیمچه و نظام حاکم بر حجرهبندی براساس فواصل متناسب ساختار طاقها، درنهایت نشان از طراحی بر مبنای اندیشه قبلی دارد که چنین فضایی را در دل بازار بزرگ تبریز به زیبایی جا انداخته است. هرچند که با گذر زمان دخل و تصرفهایی در ماهیت اولیه تیمچه رخداده است، اما تعادل موجود در کالبد آن همچنان محفوظ است.
در حال حاضر ماهیت ایوانچهها به کل از بین رفته و به فضای داخلی حجرهها اضافه شده است. به منظور دسترسی به حجرهها و برقراری ارتباط بین آنها نیز راهرویی دالان مانند با سقف طاقی در فضای پشت حجرهها احداث شده که عدم تناسب آن با ساختار تیمچه مشهود است. سقف فضای دالان مانند تیمچه مظفریه بر مبنای توالی تویزههای رفیع و باشکوه و طاق و قوسهای مابین آنها شکلگرفته است. پوشش سقف تیمچه برگرفته از شکل قاعده آن، متشکل از یک فضای میانی و دو نیم طاق باقاعده نیم شش در آغاز و پایان است.
کاروانسراها و سراها
کاروانسراها مکانهایی بودند که در روزگار قدیم صاحبان کاروانهای تجارتی، کالاها و بار چهارپایان خود را در حیاط و محوطه آنها تخلیه میکردند. اطراف کاروانسرا، اتاقها، حجره و انبارهای متعددی بود که محل تجارت و دادوستد محسوب میشد. حیاط کاروانسراها دارای فضای سبز و استخر و آبانبار بوده به عنوان فضای سبز و باغچه و تنفس بازار عمل کرده و اکسیژن و هوای لطیف را از طریق دریچههای بالای گنبد بازار تأمین میکرد.
سراهای مهم بازار تبریز به واحدهای کوچک و حیاط روباز کوچکتر از کاروانسرا اطلاق میشود. درگذشته رسم بر این بود که مالالتجارههای بدون چهارپایان باربر در محوطه آن تخلیه شود.
سرای امیر
این بَنا که وسیعترین سرای موجود در بازار است در نیمه جنوبی و حاشیه شرقی مجموعه بازار قرار دارد. سرای امیر دارای صحن بزرگ مستطیل شکل با گوشههای بریده به ابعاد تقریبی پنجاه متر در هفتاد متر است که کشیدگی آن در راستای شمالی-جنوبی است. مساحت صحن در حدود سه هزار و سیصد و پنجاه مترمربع است که دورتادور آن را حجرههایی در دوطبقه تشکیل میدهند. در کل نقشه، سرا به صورت متقارن و دارای دو محور تقارن عمود بر هم شمالی-جنوبی و شرقی-غربی است. ایوان شمالی سرای امیر تنها ایوانی از مجموعه است که فاقد دالان بوده و با الگوهای فضایی مجاور ارتباطی ندارد. تزئینات معماری و آجرکاری، مشابه ایوانهای دیگر است و تعداد سه حجره در طبقه اول و سه حجره در طبقه دوم دارای بازشوهایی به سمت سرا هستند. نقشهها و نماهای سرای امیر در زمینهٔ تزئینات و ساختار معماری، در حین داشتن وحدت و یکپارچگی به نوعی طراحی و اجراشدهاند که تنوع بصری را نیز دارا باشند و برای بینندهای که در وسط صحن قرار دارد، فضای آرام و راحتی را فراهم آورند.
سرای میر ابوالحسن
این سرا ازجمله الگوهای فضایی منظم و مبتنی بر هندسه متقارن محسوب میشود که ساختار آن متشکّل از یک صحن بزرگ و حجرههایی در پیرامون است. قاعده صحن مستطیلی با گوشههای پَخ به ابعاد تقریبی چهلوسه متر و سی سانتیمتر در بیستوشش متر و چهل سانتیمتر و مساحتی در حدود هزار و دویست مترمربع است که کشیدگی آن در امتداد شمالی-جنوبی است. محور شمالی-جنوبی به عنوان محور طولی و اصلی بَنا نقش تعیینکنندهای در ترکیب اجزا و ضربآهنگ کلی بدن صحن دارد و طراح به صورت تعمدی سعی بر آن داشته تا با استقرار عناصر شاخص در راستای این محور و تشکیل فضاهای ارتباطی و عملکردی نسبت به آن، درنهایت به طرحی منسجم و از پیش اندیشیده دست یابد. نظام حاکم بر حجرههای پیرامون و اتصال فضاهای ایوان مانند، حتی نحوه قرارگیری باغچهها در فضای صحن همه و همه مؤیّد این مطلب است. چهار حجم متمایز از ساختار یکنواخت فضای کلی سرا که به صورت ایوانگونه با قاعده نیم شش در وسط جبهههای صحن و منطبق بر محورهای تقارن مجموعه بروز کردهاند، مبنای اتصال اجزای خُرد و ارتباط بین سرا و عناصر همجوار است.
این سرا نمونهای از یک الگوی فضایی درونگرا است. صحن، کانون ساختار سراست و آرایش حجرهها و پلههای وصولی و محورهای ارتباطی و الگوهای فضایی همجوار بهویژه دالان میرابوالحسن، براساس ساختار صحن به طور منظم و منسجم قابلبررسی میباشند. حجرهها در هماهنگی با قاعده صحن در دو طبقه(بدون احتساب زیرزمین) بهصورت منظم و قرینه جداره صحن را تشکیل میدهند.
راستهها
راسته بازارها و بازارهای بزرگ تبریز به معابر عمومی مسقف گفته میشود که فاقد درب ورودی هستند و به عنوان معابر اصلی بازار عمل میکنند. از مهمترین راستههای بازار تبریز عبارتاند از: راسته بازار جدید، راسته بازار قدیم، بازار کفاشان، بازار صفی، بازار جمعه مسجد، قیزبستی بازار، بورکچی بازار (کلاهدوزان)، بازار صادقیه، بازار یمنی دوز، سراجان، پنبهچی بازار، بازار ابوالحسن، شیشهگرخانه، پشت بازار امیر (بازار بیگلربیگی)، بازار دله زن بزرگ و کوچک (دلالهزن)، بازار دوهچی، بازار رنگی خیابان و بازار کرهنی خانا.
راسته بازار جدید
این راسته بزرگترین و به عبارتی طولانیترین الگوی فضایی بازار است. با توجه به اینکه ساختار راسته به مرورزمان و با اتصال نامنظم حجرهها به یکدیگر شکل گرفته است، بنابراین مسیر راسته در برخی مناطق دارای انحراف و شکست خطی است، با اینحال طول راسته در حدود سیصد و سیزده متر است که از جنوب به مسجد مقبره شهید قاضی در تقاطع راسته باشماخچیلار و از شمال به تیمچه میرزا شفیع منتهی میشود.
شیب کلی راستهبازار جدید از سمت جنوب به شمال است که البته دارای ناهمواریهایی در طول مسیر است. حجرهها دارای ابعاد یکسانی نبوده و مساحت آنها بهطور چشمگیری متغیّر است. برخی از آنها با سطح معبر بازار همتراز میباشند و برخی دیگر بالاتر یا پائینتر از سطح بازار قرار دارند. برخی از حجرهها علاوه بر فضای اصلی عرضه کالا، دارای فضایی در قسمت پشتی خود هستند که اغلب به عنوان حریم خصوصی یا انبار مورداستفاده قرار میگیرند. شاید کاملترین قسمت بازار تبریز از نظر تنوع اصناف و اجناس، همین راسته باشد. ازجمله اصناف موجود در این راسته میتوان به فرشفروشی، گلیم فروشی، حوله فروشی، خرازی، لباسفروشی ، لوازم تزئینی ، بانک و … اشاره کرد.
پوشش سقف این راسته، به صورت طاق و تویزه اجرا شده است که علاوه بر شکست یکنواختی مجموعه، فضای آرام و مطمئنی برای خریداران و مکث در جلوی دهانه حجرهها فراهم میآورد. انواع مختلف طاق اعم از کجاوه، چهاربخشی، کلنبو و … در این راسته قابل مشاهده است.
دالانها
هرکدام از این سراها و تیمچهها و کاروانسراها به وسیلهٔ دالانهایی به بازار اصلی راه دارند و اکثراً به نام تیمچهها و سراهای وابسته شهرت دارند که معروفترین آنها، دالان خونی (قانلی دالان)، دالان حاج رحیم، دالان میرزا محمد، دالان دو دری، دالان میرزا مهدی و دالان شعربافان است.
دالان اول حاج ابوالقاسم
این دالان بهمانند دالان دوم حاج ابوالقاسم در راستای شمالی-جنوبی امتدادیافته و طول آن بالغبر شصت متر است. محورهای ارتباطی دالان با عناصر همجوار، کالبد دالان را مرکزیت میبخشد و درنهایت منجر به یک پیوند محکم و متقارن بین سازه و مسیرهای ارتباطی میشود. محور اصلی که مسیر شمالی-جنوبی را شامل میشود، امکان دسترسی از راسته بازار پنبهفروشان در شمال و راسته بازار کفاشان در جنوب را میسّر میسازد.
ورودی دالان در محل تلاقی با راسته بازار کفاشان دارای یک چَفد کلیل آجری در حد یک طبقه است که ترکیبی از آجرکاری رومی و حصیری است. پوشش سقف دالان در بدو ورود به صورت تخت و ترکیبی از توفالهای چوبی فرسوده و ورقهای چوبی میخشده(پرواز) در بالای آن است که از نمای زیرین به خوبی مشهود است و بخش اعظم آن فاقد اندود است. پوشش سقف دالان همانند بیشتر عناصر خطی در بافت بازار، از نوع طاق و تویزههای آجری است. تویزهها با چَفد تیزهدار و شیوه آجرچینی رومی اجرا شدهاند. تعداد طاقهای آجری موجود در طول دالان دوازده عدد است که نه مورد از نوع کجاوه و سه طاق انتهای شمالی دالان از نوع چهاربخشی اجرا شدهاند.
اگر به تبریز سفر کردید، سیاحت در فضای تاریخی و دیدنی بازار و خرید از حجرههای سنتی آنرا در اولویت برنامه سفر خود قرار دهید.
