بزرگترین گنبد آجری جهان

در مسیر زنجان به تهران و در ۳۰ کیلومتری جنوب زنجان ، در مسیر محور ارتباطی و تاریخی حد فاصل فلات مرکزی ایران و شمال غربی کشور دشتی پهناور آوردگاه سپهر آسمان با بنایی بسیار عظیم و گنبدی نیلگون و بس مرتفع موسوم به گنبد سلطانیه گردیده است که یکی از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی نه تنها در ایران، بلکه در جهان است .این گنبد پس از کاتورال سانتاماریا( کلیسای جامع مریم مقدس) در فلورانس ایتالیا ومسجد ایا صوفیای استامبول، سومین بنای عظیم تاریخی در جهان و بزرگترین گنبد آجری جهان است . این بنا آرامگاه  ٔ اولجایتو است که نام خود را به سلطان محمد خدابنده تغییر داد و از آثار مهم دوره ایلخانیان به حساب می‌آید. (اولجایتو فرمانروای ایلخانی به سبب نفوذ کلام شیخ جمال الدین حسن معروف به علامه حلی از مذهب سنت و جماعت به تشیع گرائید و فرمان داد که بر روی مسکوکات نام دوازده امام را بنویسند و از آن به بعد ملقب به خدابنده گردید).

 ساخت شهر سلطانیه از زمان غازان (برادر اولجایتو) شروع شده بود ، در روزگار سلطان خدابنده بنای آن تمام گشت . سلطان محمد خدابنده در سال ۷۰۴ هجری قمری آغاز به اتمام بنای آن کرد. ودر مدت ۱۰ سال آن را به اتمام رسانید ودر آن گنبدی جهت مقبره خود بنا نهاد که به گنبد سلطانیه معروف گشته است . بعضی از تاریخ نویسان نوشته‌اند سلطان محمد خدابنده این گنبد و بنای عظیم را بنا کرد که اجساد ائمه اول و سوم شیعیان یعنی امام علی (ع) و امام حسین(ع) را از آرامگاه های خود به آنجا منتقل کند. ولی انتقال اجساد مطهر ائمه بخاطر مخالفت شدید علمای شیعه یا بقولی خواب سلطان که حضرت علی بن ابیطالب را ناراضی دیده بود وآن حضرت از این عمل ناراضی بود ، انجام نگرفت و منصرف شد .این بنا بسیار زیبا و از حیث معماری و تزیین و بزرگی در دنیا مشهور است. این گنبد ،قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است که یکی از خصوصیات اصلی و منحصر بفرد این گنبد می باشد که از دو قشر موازی و مجزا که صرفا” با پشت بندهای آجری بین خود بهم مربوط بوده و همچنین فرم واحدی را شامل می شوند تشکیل شده است . و این تنها نمونه در مورد گنبدهائی با وضع ساختمانی فوق الذکر محسوب می شود و بطوریکه مدتها بعد از ساختمان گنبد سلطانیه چه در غرب و چه در شرق رفته رفته آثاری با خصوصیات تکنیکی فوق بوجود می آید …. بنایی است ۸ ضلعی که بر روی این اضلاع، گنبد بلندی قرار گرفته که در قسمت بالایی آن ساختمان دور تا دور اطاقها و غرفه‌ها ساخته‌اند. خود گنبد از کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ پوشیده و سقف داخل اطاقهای بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین یافته‌است. ارتفاع این گنبد ۴۸ متر و قطر دهانه آن ۲۵ متر و صحن زیر گنبد به شکل هشت ضلعی منظم است که پایه های هشت گانه ی این بنا هریک در حدود ۵۰ متر مساحت دارد و از ملاط خاکی و آجر ساخته شده است . هشت مناره نیز در اطراف گنبد قرار دارد. در حاشیه طاقها آیات قرآنی واسماءالله با خط جلی نوشته شده‌است. کتیبه‌های متعددی در داخل و بیرون گنبد وجود دارد که شامل اسامی «الله»، «محمد»، «علی» و تعدادی از آیات قرآن و احادیث است در یک سری تقسیم بندی کاملا ریاضی و با ایجاد مدول های متنوع بعضی از شعار های اسلامی همچون ” لا اله الا الله، سبحان الله ” به خط بنائی نوشته شده است ، در همین زمینه از کلمه علی نیز ترکیبهای پیچیده ریاضی عرضه شده که نمونه های آن را در تزئینات کاشی کاری می یابیم . به نظر می رسد در تزئین کاشی ها فقط رنگ آبی مورد نظر بوده ولی به علت عدم امکانات تکنیکی رنگهای متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی بوجود آمده است ، ترکیب کلی این رنگها در گنبد اصلی ، رنگ فیروزه ای بسیار زیبایی ایجاد می کند که این نوع رنگ ها در ترکیبات داخلی گنبد هم مورد استفاده قرار گرفته است . حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود. نمای داخلی گنبد سلطانیه تزئنات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.در ساخت گنبد از تزئینات مختلفی استفاده شده که برخی از آن‌ها عبارتند از: تزئینات آجری، کاشی‌کاری، تزئینات گچی، نقوش اسلیمی، تزئینات چوبی، تزئینات نقاشی رنگی مقرنس، تزئینات سنگی البته غیر از تزئینات گنبد..اساس طرح بنا، بر عدد ٨ قرار دارد. هر چند علت دقیق انتخاب این عدد معلوم نیست، ولی به احتمال زیاد به علت ساختن ساعت آفتابی یا ایجاد ایستایی مستحکم در بنا مورد استفاده قرار گرفته است. ساعت آفتابی، نظر به اهمیت تشخیص زمان برای انجام امور مذهبی در ساختمان گنبد تعبیه شده است. به این ترتیب که اگر نور خورشید از سوراخ اصلی گنبد بتابد هنگام اذان ظهر است. هم‌چنین نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد نشان‌دهنده‌ی ساعت و نور پنجره‌های کوچک مبین دقیقه است.

این گنبد از سه فضای: گنبد خانه ، تربت خانه ،سردابه تشکیل شده و از نظر حجمی و ترکیب فضا این بنا با معماری هیچکدام از مقابر اسلامی ایران مطابقت ندارد در حالیکه این وضعیت را می توان با آئین تدفین مغول که در دومرحله انجام می گرفت ، مطابقت داده و آن را با معماری ترکیبی از مراسم تدفین مغول تبیین نمود.باتوجه به این طرز تفکر گنبد خانه محل عزاداری به جسد ، سردابه محل نگهداری و تدفین جسد وتربت خانه فضای مسقف بالای سردابه می باشد .ورودی اصلی آرامگاه اولجایتو در ایوان های شمال شرقی و شمال غربی تعبیه شده و کاربرد ایوانهای شمالی ، شرقی وغربی پنجره می باشند . کف این فضا با استفاده از سنگ رخام سفید مفروشی بوده است . دومین فضای مورد بحث آرامگاه اولجایتو ، فضای موسوم به تربت خانه می باشد ،‌این فضا به شکل مستطیل با طول ضلع ۶۰/۱۷ متر و عرض ۸/۷ متر و با ارتفاع ۱۶ متر ، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است . پوشش سقف تربت خانه از سه واحد طاق و تویزه ساخته شده است، قطر طاق وسطی که بزرگتر است ۹ متر و طاقهای طرفین ۳ متر قابل اندازه گیری می باشد ، درگرداگرد آن کتیبه ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر نموده است . بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد پنجره بزرگی از مس طلا قرار داشت که به مرور زمان از بین رفته و یا به غارت برده شده است .سردابه سومین فضایی است که با ترکیب فضاهای مذکور افاده معنی می نماید . این فضا محل قبر اصلی می باشد . ورودی سردابه در ایوان جنوبی تربت خانه قرار دارد و با تعبیر ۹ پله به پهنای ۲۵۰ سانتیمتر می رسد در وسط این فضا محل قبر و در طرفین آن دو فضای کوچک جهت استقرار نگهبانان جلوگیری از ورود ارواح خبیثه تعبیه شده است.از بررسی ترکیب فضایی این سردابه و ارتباط آن با کل مجموعه و قابل مقایسه نبودن آن با سایر بناهای آرامگاهی می توان چنین استنتاج نمود که این آرامگاه بر اساس بینش مغول ،ساخته شده باشد . در بین جرزهای هشت گانه پلکانهای مارپیچی وجود دارد که طبقه زیرین را به طبقات دوم و غرفه های خارجی و مناره های هشتگانه، متصل می کند . این پلکانها همه از پایین شروع نمی شود بلکه فقط دو پلکان زوایای شمالی و پلکان دیگر در نمای خارجی واقع شده است .پلکانهای زوایای شمالی به طبقه دوم راه می یابد و پلکان سومی بدون اتصال به طبقه دوم بسوی بالا ادامه پیدا می کند . پلکانهای هشتگانه از طبقه سوم ( غرفه های خارجی ) ظاهر شده و تا امتداد مناره های هشتگانه صعود می نماید .بر اضلاع هشتگانه پلان داخلی ۸ ایوان رفیع و وسیع به ارتفاع ۸۰/۱۸ و به عرض ۷۰/۷ متر واقع شده اند .این ایوانها یکنواختی حاصل از وجود جرزهای قطور ، را از بین برده و باعث شده که بنا زمخت جلوه ننماید . این ایوانها در عمق ۶۰/۲ و ارتفاع ۹ متری به دو طبقه تقسیم شده است . در طبقه اول یا همکف ورودی های اصلی و ورودی های کوچک فرعی به محوطه های عبادتی قرار دارند.ایوان جنوبی متصل به محوطه ای بنام تربت خانه است که در بالا توضیح داده شد. ایوانهای شرقی و غربی در انتها، دارای درهای بزرگ می باشد . در حالیکه در انتهای طبقه اول ایوانهای فرعی یک در کوچک وجود دارد. سقف طبقه اول دارای قندیل بندی و مقرنس  کاری بسیار جالب و زیبا می باشد .طبقه دوم این بخش بوسیله راهروی پوشیده ای با هم در ارتباطند . بطوری که می توان در این طبقه تمامی بنا را دور زد در غرفه های طبقه دوم انواع تزئینات و مقرنس کاری های ارزنده ای دیده می شود که نشانگرذوق و سلیقه و دقت هنرمندان دوره ایلخانیان است .

شهرت گنبد سلطانیه در ادوار مختلف به قدری عالمگیر شده بود که مورخین و سیاحان خارجی چون کلاویخو ، پیترو دلاواله سیاح ایتالیائی،  شاردن، دیولافوا و دهها جهانگرد معروف دیگر را به عشق دیدن این بنای عظیم تاریخی به شهر سلطانیه کشانید.با یک بار بازدید از این اثر عظیم نمی توان به درستی به عجایب آن پی برد، شکوه اثر در وحله اول انسان را به حدی محو خود می کند که امکان بررسی علمی را تا حدود زیادی از او سلب میکند. به هر حال نظر به جهانی بودن این اثر و حضور جهانگردان بسیار در منطقه برای دیدن این اثر کم نظیر، توسعه بیشتر امکانات توریستی این شهر رامی طلبد.

گنبد سلطانیه تا کنون چندبار در زمان صفویه و قاجاریه مرمت شده است و در حال حاضر هم تعمیرات اساسی آن هنوز ادامه دارد. ثبت این بنای عظیم تاریخی از سوی سازمان یونسکو بعنوان یک شاهکار بشری در فهرست میراث جهانی، مایه افتخار هر ایرانی صاحب اندیشه و فرهنگ دوست قرار گرفت.ودر سال گذشته شاهد این بودیم که گنبد تاریخی سلطانیه پس از سی سال از حصار داربست ها، رهایی یافت .داربست های این گنبد از ده ها سال پیش جهت مرمت و باز سازی نصب شده بود که پس از اتمام کاشی کاری های گنبد باز شد . وبنا به گزارش ایرنا از زبان رئیس سازمان میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی استان زنجان : از آغاز تعطیلات نوروزی تا ششم فروردین ماه امسال ، ۲۷ هزار و ۴۱۱ مسافر نوروزی از بزرگترین گنبد آجری جهان، یعنی سلطانیه بازدید کردند.

نویسنده: ناصر علی زاده

 منابع ومآخذ:

–         راهنمای آثار تاریخی استان زنجان(۱۳۷۷)، مدیریت میراث فرهنگی استان زنجان.

–         تاریخ ایران زمین، محمد جواد مشکور.

–         سایت اطلاع رسانی گنبد سلطانیه.

–         خبرگزاری میراث فرهنگی کشور

–         خبرگزاری ایرنا و جام جم آنلاین